Uzun yıllar süren bir araştırmanın eseri olan Doğu Işığı serisinin birinci cildi Diyanet Vakfı Yayınları’ndan çıktı. Ali Haydar Haksal’ın kaleme aldığı kitapta Endülüs havzası üzerinden örneklerle Batı kültür ve edebiyatının İslam medeniyetinden etkilenmesi anlatılıyor. Tanzimat’tan itibaren Batı’ya öykünen kültür anlayışımızın tersine, çağdaş Batı’yı ileriye taşıyan başat ögelerden birinin İslam medeniyeti olduğundan yola çıkarak hazırlanan kitap, bu tesirin edebiyata yansıyan rolünü inceliyor. Haksal’la Cervantes, Kazancakis ve Goytisolo üzerinden Endülüs Havzasını işlediği kitabı üzerine konuştuk. Don Kişot kitabını Miguel de Cervantes’in yazmadığını argüman eden Haksal, bunu şahsen müellifin kendisinin itiraf ettiğini vurguluyor.
– Doğu Işığı serisiyle Batı kültür ve edebiyatının İslam medeniyetinden etkilenmesini ele aldınız. Nasıl bir tesirden kelam ediyorsunuz?
Yedi yüz seksen yıl Endülüs’te İslam medeniyeti devleti vardı. Medeniyetlerin buluşmasında etkilenmenin olması doğal. Batı kanısında tıp yahut ideoloji alanında İbn-i Rüşd’ün yahut İbn-i Sina’nın tesiri biliniyor. Bunun dışında bilhassa edebiyat ve niyet bağlamındaki etkiyi ele aldım çalışmamda. 16. yüzyıla kadar İslam kanısının Batı medeniyeti üzerindeki tesiri epeyce fazla. Kilise, bu tesirin önüne geçmek için Müslümanlara ilişkin kitapları yakmaktan tutun, kütüphanelere erişimi engellemeye kadar bir sürü şey yapıyor. Bu tesirden korkuyorlar zira Rönesans’ı başlatan bir tesirden kelam ediyoruz.
BATI ROMANININ ÖNCÜSÜ
– Birinci incelediğiniz kitap Cervantes’in Don Kişot isimli yapıtı. Bu romanı Cervantes’in değil de Bilge Seyyid Hamid Badincani’nin yazdığına yönelik bilgiler var kitapta. Nasıl açıklıyorsunuz bunu?
İşin püf noktası orası. Don Kişot, Batı romanının öncüsü. Münasebetiyle batılılar bu yapıtı çok önemser. Lakin bu yapıtı Müslüman kültüre ilişkin bir eser olarak değil, Cervantes’in ironik yahut mizahi dehasıyla ortaya koyduğu bir eser olarak kabul ediyorlar. Cervantes o yapıtta birkaç yerde Don Kişot’un Badincani’ye ilişkin olduğunu, Endülüs’te kitaplar yakılırken onların ortasından bu kitabı alıp çevirttiğini söylüyor. Bunu kurgu olarak kabul ediyorlar. Lakin Cervantes “Örnek Alınacak Hikayeler” kitabının önsözünde Kastilya lisanında birinci telif yapıtı olduğunu yazıyor. Bahsettiği eser, Don Kişot’tan on yıl sonra yazılıyor. Bu da demek oluyor ki Don Kişot ona ilişkin değil. En azından birinci cildini o yazmış üzere gözükmüyor. İkinci cildi “Örnek Alınacak Hikayeler” kitabından bir yıl sonra yazıyor.
MÜSLÜMANLARA ESİR DÜŞMÜŞ
– Birinci cildiyle ikinci cildi ortasında sizin bu söylediklerinizi güçlendirecek özellikler var mı?
Birinci cildi Batı fikrinden çok İslam medeniyet birikiminin özü üzeredir. Endülüs İslam uygarlığının son devrine düşer, ki o periyotta Avrupa için Batı kültüründe rastlanmayacak özellikler taşır. Kanaatimce Cervantes’in asıl tesiri ya da emeği 2. cilttedir. O da bilhassa otobiyografik özellikler taşır. Aslında Cervantes İnebahtı savaşında Müslümanlara esir düşmüş, 4 yıl Kıbrıs’ta kalmış hatta İstanbul’a kadar getirildiği rivayet ediliyor.
İlahi Komedya da İslami kaynaklardan
– Diğer hangi havzalar ve muharrirler var serinin öteki ciltlerinde?
Dört beş cildi bulacak bu serinin 2. cildinde Rusya’yı ele aldım. Puşkin, Tolstoy, Dostoyevski ve Maksim Gorki’nin Müslümanlara, Türklere ve Osmanlı’ya bakışı ve etkilenmeleri var. Bilhassa Tolstoy’un kiliseye karşı olan tavrı, Hz. İsa periyodu Hristiyanlığı arayışı İslam fikrinin tesirlerinden kaynaklanıyor. 3. ciltte hem edebiyatı hem ideolojisiyle birlikte Fransa var. Fransa konusu çok geniş, zira bizim onları etkilememiz üzere Tanzimat’tan sonra onlar da bizi etkiliyor. Sonra da İtalya ve Sicilya var, Umberto Eco’yu orada çalıştım. Tekrar Dante’nin İlahi Komedyası’nın İslami kaynaklardan beslenerek yazıldığını geniş bir formda ele aldım.