1299 yılında Söğüt’te küçük bir beylik olarak kurulan Osmanlı, yıllar içerisinde bir devlete; yüzyıllar içerisinde ise bir imparatorluğa dönüşmüştür. Toprakların genişlemesi için yapılan fetihler elbette birer askeri muvaffakiyettir lakin fethedilen toprakların elde tutulması büsbütün siyasi bir muvaffakiyettir. Yüzlerce yıl süren bu siyasi muvaffakiyetin gerisindeki en değerli nedenlerden bir tanesi ise gayrimüslim topraklarda uygulanan iskan siyasetidir.
Rumeli başta olmak üzere Osmanlı’nın fethettiği tüm Türk ve Müslüman olmayan topraklarda uygulanmış olan iskan siyaseti sayesinde hem pek çok iç sorun çözülmüş hem de fethedilen toprağın Türk ve İslam kültürü ile tanışması sağlanarak lokal isyanların önüne geçilmesi amaçlanmıştır. Gelin Osmanlı’nın Rumeli’de uyguladığı iskan siyaseti nedir yakından bakalım ve amaçları ile sonuçlarını görelim.
İskan siyaseti nedir, maksatları ve sonuçları nelerdir?
Temelden başlayalım, iskan siyaseti nedir?
İskan siyaseti, Osmanlı Devleti tarafından fethettiği gayrimüslim bölgelerde kalıcılığı sağlamak üzere uygulanan bir sistemdir. İskan siyaseti kapsamında Rumeli başta olmak üzere Türk ve Müslüman nüfusun olmadığı fetih bölgelerine Anadolu’daki Türk ve Müslüman olan halk yerleştirilmiştir.
Kesin olmamakla birlikte iskan siyasetini uygulayan birinci Osmanlı padişahının Orhan Beyefendi olduğu düşünülüyor. Askeri güç kullanılarak ele geçirilen topraklarda isyan çıkmaması, devlet siyasetlerinin anlaşılabilir olması, bölgenin kalkınması, halkın devletin baskın kültürüyle tanışması ve farklı bölgelerde yaşanan çatışmaların durdurulması gayesiyle iskan siyaseti uygulanmıştır.
İskan siyaseti nasıl uygulanmıştır?
Osmanlı, periyodun gereği olarak kurulduğu günden beri etraf bölgelere fetihler düzenleyerek bu bölgeleri de topraklarına katmayı amaçlayan bir devlet olmuştur. Etraf bölgelerdeki Türk ve Müslüman nüfusun fazla olduğu durumlarda fethedilen bölgelerde kalıcılık unsuru sağlanmıştır. Lakin gayrimüslim nüfusun çok olduğu bölgelerde kazanılan askeri muvaffakiyet her an kaybedilme tehlikesiyle karşı karşıyadır.
Bu kaybı önlemek isteyen Osmanlı, fethettiği gayrimüslim bölgelere hem o bölgeyi kalkındıracak hem de nüfus yoğunluğunu değiştirecek Türk ve Müslüman beşerler göndermiştir. Bu şahısların başında dervişler gelmektedir. Dervişlerin fetih bölgesinde açtıkları mescitler ve tekkeler hem halkı İslam ile tanıştırıyor hem de bölge için yeni bir merkez oluşturuyordu.
Zamanında Osmanlı toprağı olan tüm bölgelerde bir ulu cami görmemizin nedeni iskan siyasetidir. Zira iskan siyaseti kapsamında bölgeye gidenler birinci olarak bir ulu cami yaparlar. Ardından bu cami etrafına başka ömür alanları kurulur ve bölge için bir merkez oluşturulur. Merkez dışında kalan bölgelerde ise köprüler, medreseler, çeşmeler, çarşılar yapılarak mimari olarak da kültür yayılımı uygulanır.
İskan siyasetinin gayeleri nelerdir, neden uygulanmıştır?
- Fetih bölgesinin Türkleşmesini sağlamak
- Fetih bölgesinde İslamiyeti yaymak
- Yörük ve Türkmenlerin kalıcı yerleşimini sağlamak
- İsyan ihtimallerini azaltmak
- Kavgalı aile ve aşiretlerin ortasını düzeltmek
- Fetihleri kalıcı hale getirmek
Fetih bölgesinin Türkleşmesini sağlamak:
Osmanlı, tarihteki en büyük Türk devletlerinden bir adedidir. Devlet içerisinde pek çok din ve milletten insan yaşasa bile Osmanlı, kuruluşundan yıkılışına kadar bir Türk devleti olmuştur. Bu nedenle fethettiği bölgelerde yaşayan farklı milletlerden insanların Türk kültürünü tanımaları, kabul etmeleri ve hürmet duymaları son derece değerlidir.
Fetih bölgesinde İslamiyeti yaymak:
Osmanlı, tarihteki en büyük İslam devletlerinden bir adedidir. Zati İslamiyetin temelinde de gaza ve cihat anlayışı vardır. Bu anlayışa nazaran tüm gayrimüslimlerin İslam ile tanışmaları istenir. Osmanlı da bir İslam devleti olarak fethettiği gayrimüslim topraklarındaki beşerler ortasında bu dini yaymak istemiştir. Lakin hiçbir fetih bölgesinde zorlama yapılmamış, herkes kendi inancını yaşamakta özgür bırakılmıştır.
Yörük ve Türkmenlerin kalıcı yerleşimini sağlamak:
Türkler göçebe bir millettir, kanımızda var. Osmanlı ne kadar büyürse büyüsün her vakit Yörük ve Türkmen olarak isimlendirilen göçebe topluluklar vardı. Göçebeler devlet otoritesi ile pek anlaşamadığı için onların yerleşik hayata geçmesi son derece kıymetliydi. Yeni fethedilen topraklara bazen zorla da olsa göçebe Türkler yerleştirilmiştir.
İsyan ihtimallerini azaltmak:
Güçlü bir askeri güç ile karşı tarafın ordusunu yenmek ve o bölgeyi fethetmek kolaydır. Lakin yerel halkın isyanlarını bastırmak kolay değildir. Devlete bağlı Türk ve Müslümanların o bölgeye yerleştirilmesi isyan ihtimallerini azaltır. Tıpkı vakitte iskan siyaseti ile fethedilen bölge kalkındırıldığı için lokal halk Osmanlı’yı bir işgalci olarak görmez. Yüzlerce yıl boyunca isyan olmamasının da temel nedeni budur.
Kavgalı aile ve aşiretlerin ortasını düzeltmek:
İskan siyaseti kapsamında fethedilen bölgeye gönderilenler birden fazla vakit kendi istekleriyle gitmiştir lakin bazen devlet tarafından sürgün edilenler de vardır. Bilhassa Anadolu’da çatışmalara neden olan aileler ve aşiretler ortasındaki arbedeler sık sık bir ailenin iskan edilmesi ile çözülmüştür. Bu iskan bazen periyodik, bazen de süresiz olmuştur.
Fetihleri kalıcı hale getirmek:
Osmanlı Devleti’nin büyük askeri gücünü düşündüğümüz vakit fetihlerin kolay kolay gerçekleştiğini söylemek mümkün. Lakin Türk ve Müslüman bir ülkenin toprağı haline gelen o bölgede Türkler yoksa, ezan okunmuyorsa, bayrak dalgalanmıyorsa ve öteki kültürel yapılar oluşmamışsa fetih anlamsız hale gelir. İşte iskan siyaseti bu fetihleri kalıcı hale getirmek emeliyle yapılan toplumsal çalışmalardır.
İskan siyasetinin sonuçları nelerdir?
Sonraki yıllarda her biri emperyalist güçlerin kışkırtması sonucu isyan ederek ayrılsalar bile fetih ile isyan ortasındaki mühlete baktığımız vakit Balkanlarda ve Rumeli’de yaşayan halkların iskan siyaseti sayesinde yüzlerce yıl boyunca barış içinde yaşadıklarını söyleyebiliriz. Hatta Osmanlı’nın yıkılması sonrası bu bölgelerde yaşanan fecî olayları düşündüğümüz vakit iskan siyasetinin ne kadar başarılı bir sulh sağladığını görmek mümkün.
Osmanlı Devleti tarafından yüzlerce yıl boyunca uygulanan iskan siyaseti sayesinde Balkanlarda ve Rumeli’de hem Türk nüfusu artmış hem de İslamiyet yayılmıştır. Atıl durumda olan bölgeler kalkındırılmıştır. Bugün bile bu bölgelere gittiğiniz vakit hiç merkezi olmayan yerlerde bile Osmanlı mimarisi ile oluşturulmuş yapılar görmeniz mümkün. Bu nedenle iskan siyaseti istimalet yani cezbedici, uzlaştırıcı fetih siyaseti olarak da isimlendirilmektedir.
Osmanlı Devleti tarafından yüzlerce yıl boyunca gayrimüslim bölgelerde uygulanmış olan iskan siyaseti nedir sorusu üzerinden bu siyasetin emellerini ve sonuçlarını inceledik. Elbette eleştirilecek sayısız nokta vardır lakin kılıçla ele geçirdiği topraklarda barışı sağlamak için bu kadar uzlaştırıcı adımlar atan en büyük devletin Osmanlı olduğunu unutmamak gerekiyor.